Adnan ERKU?(*)

?nsanl?k tarihi boyunca ya?anm?? ve ya?anacak olan pek çok salg?ndan birini daha ya??yoruz. Veba, kolera, tifo, ebola, SARS, AIDS gibi pek çok salg?n ya?and? yeryüzünde bugüne kadar. Ço?unda insanlar ne virüsten ne de a??dan ve ilaçtan haberdard?; tanr?n?n, yapt?klar? günahlar?n bedelini kendilerine ödetti?ine inan?yorlard?. Salg?nlar?n yan?nda, depremler, seller, yang?nlar, gibi pek çok do?al y?k?mlar da ya?and?. ??te ?imdi, bizler de tüm dünya olarak “corona günleri”ni ya??yoruz. Salg?nlar?n, di?er do?al y?k?mlardan fark?; olmu?-bitmi? fiziksel y?k?mlardan, içinde bulundu?unuz zamanda halâ olmakta ve hatta daha kendi ba??n?za gelmemi? olan bir belirsizlikle ve sosyal yal?t?mla ya??yor olman?zd?r.

Her tehdit/travma, insanda öncelikle bir ?ok yarat?r ve bu da pani?e yol açar. ?çinde ya?ad???m?z durumda insanlar ç?lg?nca al??veri? yap?yorlar fark?ndaysan?z. Her insan, kendini koruma ve ya?am?n? sürdürme e?ilimindedir. Herhangi bir beklenmedik geli?en bir olay kar??s?nda önce korkar?z ve ilkel “sava? veya kaç” içgüdülerimiz devreye girer; bunu sa?layan amigdalam?zd?r. Bu tür durumlarda genel uyar?lm??l?k düzeyimiz artarak göz bebeklerimiz büyür, kalbimiz daha h?zl? çarpar, ya?amsal organlara kan pompalan?r, bu nedenle ekstremlerimizden kan çekilir vs. Daha sonra ise bu durum “normal”e dönme e?iliminde olur. Bu süreçler parasempatik ve sempatik sinir sistemimizin i?leyi?leridir. Ancak, genel uyar?lm??l?k düzeyimiz uzun sürer ve iç denge sa?lanamazsa bu kez bedenimiz için y?k?c? olmaya ba?lar, i?te as?l tehlike de burada ba?lar. Virüs salg?n?n?n önemli fark?, “gelece?in belirsiz olmas?, alarm durumunun oldukça uzun sürmesi”dir. Öyleyse, bu y?prat?c? sürece kar?? ba? etme mekanizmalar?m?z da uzun süreli olmak durumundad?r.

?ok ve panik a?amas?n?, insanlar?n neden arama a?amas? takip eder. Bu a?ama, iki uç mant?k yürütme aras?nda gidip gelir ve hangisinin a??r basaca?? e?itim düzeyine, ya?ant?lara ve ba? etme düzeyine, dünya görü?üne vs. göre de?i?ir ve bunlardan hangisinin “seçildi?i” ba? etme mekanizmalar?n? da büyük ölçüde belirler. “Neden bu benim ba??ma geldi, ba?kalar?n?n de?il?”, “Ne suç-günah i?ledim?”, “Ben o gün orada olsayd?m bunlar olmayacakt?.”, türü (kendini suçlama) sorular birbirini kovalamaya ba?lar. Dikkat edilirse, bunlar?n tümü, ya?anan olaya “neden atfetme” (attribution) ile ilgilidir. “Deprem, i?ledi?imiz günahlardan dolay? oldu” ile “deprem benden ba??ms?z, yerkabu?unun hareketi sonucu oldu” iki farkl? ve uç neden atfetmeye örnektir. Bu ayn? zamanda, ak?l-bilim ile inanç aras?ndaki ince ayr?m? yans?t?r: Dünyaya, insana, canl?lara vb nas?l bakt???n?z mant?k yürütmenize yön verir. ?nsanl?k tarihi boyunca say?s?z afet, salg?n (tifo, veba, kolera, ebola, aids vb.) ya?anm??t?r, hepsi bir ?ekilde (virüsün ölmesi, de?i?mesi, ilaçlar, a??lar, insanlar?n ba????kl?k kazanmalar? vb) son bulmu?tur; do?a ya?am?na hep yeni yollar açmay? bilir.

?stanbul’daki Takiyuddin’in idaresinde y?ld?zlar? gözleyen rasathane, ayn? y?llarda Avrupa ve ?stanbul’da ya?anan veba salg?n?ndan (baz?lar?nca) sorumlu tutulmu? ve donanman?n top at??lar?yla III. Murad taraf?ndan y?kt?r?lm??t?r. Oysa bugün çok iyi biliyoruz ki veba salg?n? ile uzay? gözleme aras?nda hiçbir ili?ki bulunmamaktad?r. Depremler konusunda da benzer nedensellikler gündeme gelmi?tir: “?u bölgede oldu, çünkü orada günah i?leniyordu” (oysa günahs?z pek çok bebe de ölmü?tür ayn? yerde; üstelik kutsal yerlerde de (Kum kenti gibi) deprem olmu?tur), “Deprem hep gece 03’te meydana geliyor (1999 depreminde oldu?u gibi, oysa dünya bir küre, burada gece ise öbür yanda gündüz; nitekim k?sa süre sonra (oraya göre) sabahleyin Büyük Okyanus’ta deprem olmu?tu)” gibi yanl?? nedensel yüklemeler gündeme gelir. Bu tür “yanl??” nedenler yüklendi?inde, do?ald?r ki çözüm de üretilemeyecektir. Ne kadar mant?kl? ve bilimsel gerekçeler bulunursa, çözüm de o kadar k?sa ve sa?l?kl? olacakt?r. Bak?n?z, dünyan?n dört bir taraf?ndaki binlerce virolog har?l har?l a?? ve ilaç üretimi için çal??maktad?rlar. Bizi yar?nlara öfke, kendini veya ba?kalar?n? suçlama yerine; ak?lc? bak?? aç?s? ta??yacakt?r.

Sonraki a?ama, tehditle mücadele veya içe kapanma (teslimiyet) a?amas?d?r. Tehdite nas?l bakt???n?z bu a?amada belirleyici olacakt?r. Her tehdit öncelikle (eninde sonunda) geçicidir, sonludur. Bunu bilmek, mücadele azmi verir. Tehdit veya travman?n nedenini do?ru analiz etmek, mücadele yöntemi ve biçimini belirler. Konuyla ilgili bilim insanlar? bunu çözmek için u?ra??rlarken, psikologlara da önemli görev ve sorumluluklar dü?er.

Eve kapand???m?z ?u günlerde, aile üyeleriyle daha iyi ili?kiler geli?tirmek, birbirini daha iyi tan?mak ve zaman geçirmek (hele bu dijital ça?da) için bir f?rsata dönü?ebilir. Aile içi yarat?c? ve üretici etkinlikler, oyunlar, söyle?iler, hem ba?lar?m?z? güçlendirecek hem de bu zorlu süreyi daha rahat atlatmam?z? sa?layacakt?r. Bu olmazsa, tam tersine aile içi çat??malara dönme olas?l??? artar. Biliyoruz ki “olumsuz dü?ünce ve duygular payla??ld?kça azal?r, olumlular ise payla??ld?kça artar”; bu sosyal yan?m?z?n en önemli göstergesidir. Kaybetmekte oldu?umuz sohbet, dayan??ma, karde?lik, ileti?im vb özelliklerimizi güçlendirmek için bu dönemi bir f?rsata çevirmeliyiz. Buradaki mücadele yerine, tam tersi sergilenen “teslimiyet” ya da ö?renilmi? çaresizlik davran???, insanlar? olay?n nedenini kadere ba?lama ve dolay?s?yla bo? verme; sonucunda da virüsün daha da yay?lmas?na yol açacakt?r.

?çinde bulundu?umuz zorlu süreçte en temel dü?ünce, “Bu günler kesinlikle bir gün bitecek!” olmal?d?r. Öyleyse bugünleri bir ‘f?rsata’ çevirip kendimizi, tehdit/travma sonras?na daha iyi haz?rlamal?y?z. Sürekli erteledi?imiz ?iir yazma, kitap okuma, el becerilerini kullan?p ürünler ortaya ç?karma, hiç de?ilse ya?am?n? kaleme alma ki?iye travmay?-sosyal yal?t?m? atlatmada çok yarar sa?layacakt?r.

Ailenizdeki ya?l?lara sayg? göstermenin tam zaman?d?r. Sayg? sözle veya biçimsel davran??larla olmaz. Onlar?, virüsün etkisinden korumak, beslenme ve sa?l?klar?yla u?ra?mak, psikolojilerini düzeltmek ve deneyimlerinden yararlanmak için onlarla sohbet etmek, günlük ya?amlar?n? kolayla?t?rmak en güzel davran??lar olacakt?r. Siz hasta görünmüyor olabilirsiniz, ama virüs ta??y?c?s? olabilirsiniz, lütfen onlara yak?n temasta bulunmay?n?z; sayg? ve sevgi ba?ka türlü de gösterilebilir; bu dönemde sevdiklerimizden fiziksel olarak uzak durmak tam da bunun göstergesidir.
Ailenizdeki çocuklar, siz fark etmeniz de en çok etkilenecek ya? kesitini olu?turacakt?r.

Onlar sizin tepkilerinizi bir kay?t cihaz? gibi kaydederler ve sizleri taklit ederler; pani?iniz panikleri olur, öfkeniz öfkeleri olur, mant?kl? davranman?z yol göstericileri olur… “Nas?l olsa onlar anlamaz” sözü asla do?ru de?ildir; ekinin dibine dü?en tohum, yine ekin olur a?aç de?il. Onlara, anlayabilecekleri düzeyde, ama mutlaka do?rular? aç?klay?n?z. Onlarla daha önce gerçekle?tiremedi?iniz nitelikli birlikteliklerin keyfini ç?karmaya çal???n?z: Evdeki malzemelerle bile yarat?c? pek çok oyuncak yap?labilir ve oyunlar oynanabilir.

Sosyal yal?t?m ya?ad???m?z günlerde, en önemli i?lerimizden biri, günlük yatma-kalkma, du? alma, di? f?rçalama, yemek ö?ünleri gibi rutinlerimizi aksatmadan yapmak olmal?d?r. Erkeksek, s?k s?k tra? olmak veya kad?nsak günlük bak?m?m?z? yapmak, hem kendimizin hem de çevremizdekilerin kendilerini rahat hissetmelerini sa?layacakt?r. Ya?am sevincimizi dü?ürecek da??n?kl?klardan uzak durmak çok yerinde bir davran?? olacakt?r. Evimizi s?kl?kla havaland?rmak ve küçük de olsa kültürfizik hareketleri yapmak çok yararl? olacakt?r. Özellikle çocuklarla birlikteysek, günlük rutini sürdürmek ve ev ya?ant?s?na canl?l?k katmak evimize ya?am sevinci verecektir. A??r? derecede haber ve virüs ile ilgili programlar? izlemek, k?sa sürede psikolojik sa?l???m?z?n bozulmas?na yol açacakt?r, bunlardan kaç?nmak gerekir.

Aksi halde, karamsar ve kayg?l?, günlük rutini bozulmu? bir evde k?sa sürede aile-içi çat??malar gündeme gelebilir; ne kadar sürece?i belirsiz bir ortamda virüsten olmasa bile farkl? nedenlerle ba?ka hastal?klar gündeme gelebilecektir. Unutmayal?m ki moral hem psikolojik hem de fizyolojik direncimizi ve böylelikle hastal?klar? yenme olas?l???m?z? art?r?r.
Bilimle ve sa?l?kla kal?n.

(*) Em. Prof. Dr.