“Meslek Eti?i dedi?imiz ?ey de zaten i?in prati?i ile ilgilidir. ?oför, bilim insan?, doktor, kuaför, esnaf, gazeteci gibi daha yüzlerce farkl? meslek veya faaliyet alan?n?n her birisinin kendisine has mesleki ilkeleri yani meslek etikleri vard?r. Bu ilkeler genelde yaz?l?d?r. Uygulamal? etik, farkl? mesleklerin ahlaki ve etik problemleri ile ilgilenir. Bir ekmek f?r?n?, üretilecek ekme?in standartlar? belli olsa bile halk sa?l???n? tehdit etmemek gibi temel etik bir ilkeden hareket etmek durumundad?r. Bir Radyo-TV kurulu?u; insan haklar?, onuru, ?rk, din vb. ay?rt etmeden yay?nlar?n? yapmal?d?r. Bir hekim, hastas?n?n mahremiyetini korumal?; bir bilim insan? da yapt??? çal??malarda bilim eti?i ilkelerine uygun davranmal?d?r.”

ET?K ÜZER?NE SÖYLE??

Söyle?i: Nevzat Ça?lar Tüfekçi

Konuk: Doç. Dr. Zafer Durdu

- Etik nedir, ahlak ile ayn? ?ey midir?

- San?r?m ahlak ile ba?lamak daha do?ru olur. Ahlak kavram? temelde insan?n toplumsal do?as?n?n, bir arada ya?amas?n?n bir ürünüdür. Bir arada ya?amak demek kurallarla ya?amak demektir. Bir arada ya?arken, her toplum; “iyi” ve “uygun” olan davran??lar? kendi tecrübeleriyle biçimlendirir ve böylece toplumun fertlerinden de davran??lar?n? bu standarda uydurmas?n? bekler. Yani ahlak; al??kanl?k, töre, görenek gibi bir arka plandan gelir. Diyebiliriz ki ahlak bir düzen kavram?d?r, birazdan de?inece?imiz üzere etik ise bir ilke kavram?d?r. Ahlak, bu ba?lamda, bir toplumda ya?ayan herkesin, kendi aralar?ndaki tüm ili?ki biçimlerini organize etme hedefidir. Bunu ba?arabilen toplumlar kendi içlerinde büyük düzen sorunlar? ya?amama e?ilimindedir.

Etik ise bir toplumdaki davran??lar?n standartlar?n?, ilkelerini belirler. Etik; ilkelere odaklan?r, ele?tireldir ve k?lavuz gibi i?ler. Ahlak pratikle ilgili iken; etik, teorik ve ilkeseldir. Elbette eti?in prati?i de vard?r. Etik kurallar daha çok yaz?l? iken; ahlak ise yaz?l? olmayan bir karakter gösterir. Netice itibariyle birbiriyle ili?kili ancak farkl? iki kavramdan bahsediyoruz…

- Etik nas?l i?ler, etik ne i?e yarar?

- Etik “iyi niyet” ko?uluna dayan?r. Tek tek insanlar?n amaçlar?na bakmaz, kriterleri belirler. ?yinin ne oldu?unu söylemez (o i?i ahlak yapar) ama etik; bir ?eyin, davran???n, eylemin iyi oldu?una dair karar?n nas?l, neye göre al?nd???n? söyler. Bu nedenlerle modern dünyada neredeyse her faaliyet alan?n?n etik ilkeleri vard?r ya da etik ilkelerle ilgili düzenlemeler geni?lemektedir. Modern dünya, modern öncesi zamana göre daha karma??k, uzmanla?maya dayal?, sanayi üretiminin de bir sonucu olarak çok daha fazla uzmanla?maya dayal?d?r. Durum böyle olunca, genel etik ilkeler olsa bile yeni ortaya ç?kan i?, meslek alanlar? vb. kendi alanlar?na göre de ilkeler geli?tirme ihtiyac? duymu?lard?r. Meslek eti?i dedi?imiz ?ey de zaten i?in prati?i ile ilgilidir. ?oför, bilim insan?, doktor, kuaför, esnaf, gazeteci gibi daha yüzlerce farkl? meslek veya faaliyet alan?n?n her birisinin kendisine has mesleki ilkeleri yani meslek etikleri vard?r. Bu ilkeler genelde yaz?l?d?r. Uygulamal? etik, farkl? mesleklerin ahlaki ve etik problemleri ile ilgilenir. Bir ekmek f?r?n?, üretilecek ekme?in standartlar? belli olsa bile halk sa?l???n? tehdit etmemek gibi temel etik bir ilkeden hareket etmek durumundad?r. Bir Radyo-TV kurulu?u; insan haklar?, onuru, ?rk, din vb. ay?rt etmeden yay?nlar?n? yapmal?d?r. Bir hekim, hastas?n?n mahremiyetini korumal?, bir bilim insan? da yapt??? çal??malarda bilim eti?i ilkelerine uygun davranmal?d?r. Örne?in bir ara?t?rmadan elde edilen bulgular?n sapt?r?lmamas?, dürüstlük, aç?kl?k, tarafs?zl?k, deneklere sayg?, ara?t?rmalara kat?lanlar?n onaylar?n?n al?nmas?, ki?iye özel bilgilerinin kamuoyu ile payla??lmamas? gibi. Böylece etik; tüm ya?am ve faaliyet alanlar?na yerle?ir ve yerle?tirilir ise toplumsal ya?am?n i?leyi?i daha öngörülebilir hale gelir.

- Gündelik ya?amda ahlak ve etik neden önemlidir? Toplumsal ya?am?n sa?l?kl? i?lemesi için eti?in katk?s? nedir?

- Geleneksel ya da modern toplumlar fark etmeksizin, tüm toplumlar?n kendilerine has ahlaklar? var olmu?tur. Toplumsal ya?am? mümkün k?lan, kolayla?t?ran, toplumsal ya?amda birbirimize güvenmemizi sa?layan ?artlar?n in?as?nda ahlak önemlidir. Etik de bu prati?in çerçevesi oldu?una göre henüz çocukluktan itibaren yeni nesillere “ortak iyi” olan de?erleri ö?retmek, benimsetmek gerekir ya da toplumlar?n i?leyi?i zaten böyledir. Elbette konu burada biraz karma??kla??yor; iyi de “tüm bunlar? kim, nas?l organize edecek? Bu organizasyon s?ras?nda k?lavuzumuz hangi de?erler olacak?” gibi sorular kar??m?za ç?k?yor. Modern dünyada ve modernle?mi? toplumlarda daha çok bilimsel do?rular?n ve ilkelerin ön planda oldu?unu görüyoruz. Ancak ?u da bir gerçeklik ki dünyan?n hiçbir yerinde, yaln?zca bilimin tek ba??na organize etti?i bir etik ilkeler prati?i yoktur. Çünkü tüm toplumlar binlerce y?ld?r kendilerine has gelenekler olu?turmu?, do?rular?n?, yanl?? bulduklar?n?, durumlar kar??s?ndaki stratejilerini in?a etmi?lerdir. Tüm bunlar da etik standartlara az ya da çok girmi?, yerle?mi?tir. Bu gerekçelerle toplumlar?n ahlaki de?erleri ve etik ilkeleri k?sa sürede de?i?mez.

- Evrensel etikten söz edilebilir mi?

- Modernite, Bat? toplumlar?n?n üretti?i bir formatt?r. Modern uygarl???n hâkim gücü, modern bilimin de ilkelerinden hareketle, evrensellik iddias? ta??r ki bu anlamda evrensel bir etik iddias? da vard?r. Ancak yeryüzünde k?sa vadede, hatta büyük olas?l?kla uzun vadede de evrensel iyiye dair etik ilkeler uzla??s? zor görünmektedir. Bu ancak ve ancak, bir gün yeryüzünde ya da evrenin ba?ka bir gezegeninde birlikte ya?ayan tek bir uygarl?k ortaya ç?kar ya da olu?ursa mümkün olabilir.

- Biraz da günümüz dünyas?ndaki pratik duruma gelelim. Bilgi-ileti?im teknolojilerinin, internet ve sosyal medyan?n çok yo?un kullan?ld??? zamanlarday?z. Payla??m ve haber vermede hangi etik ilkelere dikkat etmeliyiz?

- Bilgi-ileti?im teknolojileri, 3. Sanayi Devrimi olarak dü?ünülür. Bilgisayarlar?n, cep telefonlar?n?n ve internetin gündelik ya?am? domine etti?i bir dönemdeyiz. Oldukça h?zl? bir biçimde, söz konusu teknolojinin hayat?m?za girmesi; bu alan?n etik standartlar?n?n yerle?mesini, benimsenmesini de geciktirmi?tir. Ülkemiz özelinde konu?ursak, internet ve sosyal medyan?n çok büyük oranda kurals?z, s?n?rs?z özgürlük alan?, keyfi zaman geçirme, e?lence mekân?/alan? olarak anla??ld??? gözlemleniyor. Sosyalle?menin alternatif ya da yeni biçimi olan sanal ortamlar da kurals?z de?ildir. Bir ki?iye sokakta hakaret ederseniz, hangi yapt?r?mlarla kar??la?ma riskiniz var ise (hukuksal olarak) sosyal medyadan yapt???n?zda da ayn? riskler vard?r. Maalesef ülkemizde bu konuda büyük bir bilinçsizlik, vurdumduymazl?k söz konusu. Bu sorunlarla ilgili kamu spotlar?, bilgilendirme mesajlar?, yapt?r?mlar? ile ilgili çok net mesajlar olmal?. Okullar?n müfredatlar?nda genel olarak ahlak, etik ve toplumsal ya?am ve tüm yönlerini içeren ders ya da dersler olmal?.

- Sosyal medya payla??mlar? için ne söyleyebilirsiniz?

- Sosyal medya payla??mlar?na gelirsek, bu daha da büyük bir sorun olarak kar??m?zdad?r. Sosyal medyadaki içeriklerin neredeyse tamam?n? olu?turanlar, düzenleyen ve servis edenler genelde belirsiz. Daha do?rusu ortalama bir kullan?c? için kayna?? tespit etmek kolay de?il. Bir foto?raf, video, grafik, bilgi gerçek mi, sahte mi anlayabilmek oldukça zor. Sosyal medyan?n bir nevi sanal cemaat (topluluk) olarak i?ledi?ini görüyoruz asl?nda. Yani sosyolojik olarak cemaat kavram?; benzerlikler, ortakl?klar, birincil güvene dayal? ili?kiler demektir. Günümüz küresel dünyas?nda; internet ve sosyal medya yaln?zl???, yabanc?la?may? giderecek bir panzehirmi? gibi i?leyen bir mekanizma gibi görünmekle birlikte, gerçek durum farkl?d?r. Sosyal medya evet benzer ilgi, alaka, de?er, ideoloji, s?n?fta olanlar? birle?tiriyor gibi görünmekle birlikte bir o kadar da bölmekte, ayr??t?rmaktad?r.

- Sosyal medyadaki payla??mlara nas?l yakla?mal?y?z?

- Sosyal medyadaki ortam ve i?leyi? bize toplumsal durumumuzla ilgili bir foto?raf çekiyor: ortakl?klar? kalmam?? ya da sakatlanm??, birle?tirici ortak iyileri olmayan büyük bir kitle. Gelinen noktada bireysel düzlemde ahlaki davranmama e?iliminde oldu?umuz gibi toplumsal olarak da etik ilkemiz, k?lavuzumuz da belirsizle?mi? durumda. K?lavuzumuz da olmad??? ya da kalmad??? için savruluyoruz, sürükleniyoruz ve “gördü?ümüz foto?raf, video ya da haber do?ru mu de?il mi; ara?t?rma ve sorgulama gere?i duymuyoruz. Ani tepkilerle yüceltiyor ya da ?eytanla?t?r?yoruz. Sosyal medyay? rehabilitasyon, rahatlama, öfke patlamas? platformuna dönü?türme ile ilgili ciddi say?da örne?i görüyoruz. ??te e?er etik ilkelerimiz yerle?mi?, içselle?tirilmi? olsayd? bu tür sorunlar yok olmasa da azal?rd?. Bu ba?lamda son olarak ?unu söylemeliyim; sosyal medyada kayna??n? bilmedi?imiz, emin olmad???m?z içeriklere ?üphe ile bakmak, payla??mda bulunurken temkinli olmak zorunday?z.

- Küresel bir pandemi ile kar?? kar??ya oldu?umuz bir dönemdeyiz. Böyle ola?anüstü bir zamanda etik davran?? nas?l olmal??

- Asl?nda salg?nlar yeni de?il, insanl?k tarihi günümüzdeki salg?ndan (en az?ndan bugünün durumuna göre) çok daha büyük, ölümcül ve zorlular?n? deneyimledi. Ancak ?u da bir gerçek ki bunlar? kitaplardan okumak, belgesellerden izlemekle deneyimlemek farkl? ?eyler. Salg?n?n ülkemize giri?inden bugüne (11 Nisan 2020) zorlu bir s?nav veriyoruz. Elbette toplumun tüm kesimleri için zorluk seviyesi ayn? de?il. Çal??mak ve d??ar? ç?kmak zorunda olanlar ile evde kalma lüksü olanlar aras?ndaki fark? atlamamak gerekli. Bizim konumuzun merkezi, etik oldu?undan o k?sma fazla girmiyorum. Ancak sosyal bilimciler aç?s?ndan ciddi bir gözlem yapmaya uygun bir dönemdeyiz. Böyle bir zamanda ortak iyi ilkemiz nedir sorusunun yan?t? san?r?m aç?kt?r: salg?n?n sona ermesi. Salg?n?n sona ermesi için bilim insanlar?n?n üstüne dü?enler (a??, ilaç geli?tirme, tedavi) belli, toplumun geneli için de bellidir (temizlik, sosyal mesafe, evde kalma). Ancak prati?e bakt???m?zda birkaç haftad?r süren bir direnç görüyoruz. Her ne kadar günden güne ortak iyiye dair davran??lar artma e?iliminde olsa da zemininin sa?lam olmad???n? gösteren örnek olaylar? görüyoruz. Ortak iyimiz olmad??? ya da zedelendi?i için bireysel ç?kar ahlak?n?n hemen devreye girdi?i, d??ar? ç?kman?n kolayl?kla me?rula?t?r?ld???n? gözlemliyoruz.

- Bunu biraz açar m?s?n?z?

- Sosyolojik olarak ilginç bir di?er nokta da ya?, cinsiyet, e?itim düzeyi, gelir, meslek gibi birçok de?i?ken kesimden insanlar ortak iyiye dair davran??? ihlal ediyor, d??ar? ç?k?yor, mesafeyi koruyam?yor. Son bir ayda bu tür birçok olay? haberlerden takip ettik. Genç ö?renciler, ya?l?lar, büyük?ehirlerden tatil yörelerine ak?n edenler, umreden dönüp 14 gün evde kalma kural?na uymayanlar, caddelerde hala s?k?l?p gezmeye ç?kanlar bunlara birkaç örnek. Son olarak 10 Nisan gece 12.00’de ba?layan 31 ildeki soka?a ç?kma yasa?? karar?n?n duyulmas? sonras? ya?anan kaos ve virüsün geometrik artma riski durumun vehametini gösteriyor. Tüm bu örnekler bireysel ç?kar?n bir anda ortak iyiyi -var oldu?u kadar- devreden ç?kard???n?, unutturdu?unu gösteren i?aretler. Bir önlemin al?nmas? kadar, o önlemin zamanlamas? da oldukça kritiktir. Söz konusu soka?a ç?kma yasa??na dair bilgilendirmenin biçimi ve zaman? iyi seçilememi?, sa?l?k bilim kuruluna, sosyal bilimcilerin dahil olmas?n?n önemini bir kez daha göstermi?tir.

- ?çinde bulundu?umuz 21. yüzy?lda, yeni etik kodlar?n belirlenmesine ihtiyaç var m??

- Etik ilkelerdeki bahsetti?im bu bo?luk, asl?nda bize metaforik anlamda bir yumruk indirmi? durumda. Ancak yine de tamamen kötümserli?e gerek de olmad???n? dü?ünüyorum. Yap?lmas? gereken yedi?imiz yumrukla geri çekilmek, pes etmek de?il, tekrar ayn? durumla kar??la?mamak için ne yapabilece?imizi aramakt?r. 21. yüzy?l, henüz deneyimledi?imiz yirmi y?l? içinde bildi?imiz, al??k?n oldu?umuz birçok ilke, standard?n da alt?n? oymaktad?r. O halde dünyan?n gidi?at?na uygun olmak, bilimsel bilgiyi ve bilim eti?ini kullanarak (ama bilimi feti?le?tirmeden) yeni etik kodlar in?a etmeliyiz. Burada bireylere dü?en de ciddi ahlaki sorumluluklar olmazsa olmazd?r. Yani bireysel olarak “gemisini kurtaran kaptan” davran???, uygun olmayan bir ahlaki davran??t?r demek istiyorum. Sosyal bilimciler, bilim insanlar? da sosyolojik dü?ünü? al??kanl??? ve gelene?ine de ba?vurursak; toplumsal etik ilkeler üzerine dü?ünmeli, fikir üretmeli, yorumlamalarda bulunmal?d?r. Bilim insan? iktisadi ya da politik güce sahip olmad???na göre, söz konusu güce sahip kesimlere tespitlerini, önerilerini (Bilim Kurulunun ?u an yapt??? gibi) iletmeliler. Sermaye çevreleri; uzun süredir zenginliklerinin kayna??n?n söz konusu halklar oldu?unu hat?rlayarak, maddi fedakârl?klarda bulunmak; politikac?lar, devlet bürokrasisi de yeni etik mevzuat?, tüm farkl? kesimleri içerecek, adalet mekanizmalar?n? hayata geçirecek kararlar?, uygulamalar? yerine getirmekle yükümlüler diye dü?ünüyorum…

K?MD?R?

1977 Sakarya do?umlu. Mu?la Üniversitesi Sosyoloji Bölümünden 1999 y?l?nda mezun oldu. 2009 y?l?nda Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nden Doktora derecesi ald?. 2015 y?l?nda Doçent unvan? ald?. Halen Mu?la S?tk? Koçman Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde ö?retim üyesi olarak çal??maktad?r. Siyaset sosyolojisi, küreselle?me, kimlik, Türkiye’nin toplumsal yap?s? ve sosyal politika alanlar?nda çal??malar? bulunmaktad?r. Mu?la S?tk? Koçman Üniversitesi Etik Kurulu üyesidir.