Köy Enstitüleri Kurucusu Tonguç Üzerine An?lar

DO?AN ÖZGÜDEN

1947 y?l?yd?... Ankara’da Atatürk Lisesi’nin orta k?sm?nda tüm derslerde ba?ar?l? iken, resim dersinde s?n?f?n en kabiliyetsiz ö?rencisiydim. Suluboya resim yaparken boyalar?n ölçüsünü kaç?r?yor, ortaya do?ru dürüst bir ?ey ç?kartam?yordum. Bu yüzden ikinci s?n?fta resim dersinden ikmale b?rakt?r?lm??, yaz tatilinde suluboya resim talim etmek zorunda kalm??t?m.

Ertesi y?l bir gün resim dersine girdi?imizde, ö?retmen masas?nda saçlar? a?arm??, bak??lar? hüzünle kar???k sevgi dolu ya?l?ca bir ki?i oturuyordu.

Önce kendisini tan?tt?. ?smi bize bir ?ey demiyordu. Çantalar?m?zdan suluboya tak?mlar?n? ç?kart?rken müdahale etti: "Yok çocuklar, suluboya yapmayaca??z. Defter ya da kâ??tlar?n?z?, bir de kur?un kaleminizi ç?kart?n. Ba?ka ?ey laz?m de?il…"

Kulaklar?ma inanam?yordum, suluboyadan kurtuluyor muydum?

"?yi resim, iyi desen yapman?n birinci kural?, korkmadan, titremeden düz çizgi çekmektir. Bu derste ba?ka hiçbir ?ey yapmayacak, defter ya da kâ??tlar?n?z?n üzerine çizebildi?iniz kadar düz çizgi çizeceksiniz. Haydi, göreyim sizi…"

S?n?fta keyifli bir yar?? ba?lad?. En keyifli olan da herhalde bendim. Çizdik... Çizdik... Yorulana kadar çizdik. Ba?lang?çta e?ri bü?rü olan çizgilerimiz dakikalar ilerledikçe daha düzgün, daha kararl? oluyordu.

“HAYATTA DA?MA BUGÜN Ç?ZD???N?Z DÜZ Ç?ZG?LER G?B? DO?RU VE DÜRÜST OLUN…"

Dersin bitimine yak?n, "Tamam, dedi, bugünlük bu kadar... Düz çizgi çizebilmek iyi bir ressam olman?n ana ko?uludur, ama ayn? zamanda dürüstlük ifadesidir. Diyece?im ?u, hayatta daima bugün çizdi?iniz düz çizgiler gibi do?ru ve dürüst olun…"

Ö?retmenin ad? ?smail Hakk? Tonguç’tu.

Ak?am evde yeni resim ö?retmenini büyük bir heyecanla anlatt???mda, suluboya yeteneksizli?inden ötürü o?ullar?n?n ikmale kalm?? olmas?n?n üzüntüsünü hâlâ ya?ayan annem de babam da çok keyiflendiler.

Ertesi gün a??r? milliyetçi bir ailenin çocu?u olan Sava? bombay? patlatt?: "Bizim yeni resim ö?retmeni kimmi?, biliyor musunuz? Köy enstitülerini kuran adam... Komünistlik yüzünden genel müdürlükten at?lm??, bu ya?ta buraya resim ö?retmeni olarak sürgün edilmi?…"

S?n?f arkada?lar?m?n ço?u için “köy enstitüleri” belki aile içi politik tart??malarda komünistli?in sembollerinden biri olarak an?lm??t? ama benim için geçmi?imin bir dönemine damgas?n? vuran bir gerçeklikti.

Birden, Kayseri’nin Muncusun Köyü’ne gelen ilk köy enstitüsü mezunu, siyah üniformal? köylü çocuklar?, onlar? bize tan?tan okul ba?ö?retmeninin co?kusu gözlerimin önüne geldi.

Sonra ya??m?n küçüklü?üne ra?men benim ortaokula kaydolmam? sa?layan eski Milli E?itim Bakan? Hasan Ali Yücel’i, o dev adam? an?msad?m. Sava? y?llar?nda demiryolcu babam bana küçük ya?ta okuma yazmay? ve kerrat cetvelini ö?retmi? oldu?u için 6 ya??mda be? s?n?f?n tek odada tek ö?retmenle ö?renim gördü?ü köy okulunda do?rudan ikinci s?n?fa kaydedilmi?tim. Bu yüzden ya??m?n küçüklü?ünü ileri sürerek Ankara’da ortaokula kaydolmam? reddetmi?lerdi. Babam beni de yan?na kat?p do?rudan Yücel’in makam?na ç?km??, ancak onun direktifiyle ortaokula kayd?m yap?lm??t?.

"Hay?r, dedim. Ben köy enstitülerini biliyorum. Bu ö?retmen onlar?n kurucusuysa büyük bir insan olmal?."

Aram?zda tam bir a??z dala?? ba?lad?. Kimileri Tonguç’un bir dahaki dersini boykot etmeyi öneriyordu.

Ne ki, Tonguç bir dahaki dersine geldi?inde, yüzündeki o sayg? uyand?ran hüzünlü ifadesi, resim yaparken kendi ki?ili?ini ortaya koyma konusundaki konu?malar?yla s?n?fa derhal hakim olacak, en az?l? anti-komünist adaylar?ndan dahi bir daha onun aleyhinde tek kelime duymayacakt?k.

Daha sonra Talim Terbiye Kurulu üyeli?ine getirilerek oradan 1954’te emekli olan Tonguç’u 24 Haziran 1960’ta kaybetmi?tik.

Ya?am?mda böylesine derin bir iz b?rakm?? olan ?smail Hakk? Tonguç’a hayranl?k ve sayg?m?, on y?l sonra o?lu Engin Tonguç’un "Devrim Aç?s?ndan Köy Enstitüleri" kitab?n? Ant Yay?nlar? aras?nda yay?nlayarak ifade edebildi?im için mutluyum.

(Do?an Özgüden, "Vatans?z" Gazeteci, Cilt I, Sürgün öncesi, Belge Yay?nlar?, 2010 ?stanbul.)