Burada Milas Belediyesinin kuruluş tarihine ve Osmanlı döneminde kurulan ilk belediyelerin arasında yer almasının ekonomik ve toplumsal gerekçelerine değinmemizde yarar olduğunu düşünüyoruz. Milas Belediyesi 1870 yılında kurulmuştur (Uykucu. 1968: 193). Milas Belediyesinin 152 yıllık bir tarihi geçmişi bulunmakta ve bu bağlamda Türkiye’deki en eski belediyeler arasında yer almaktadır. Bazı belediyelerin kuruluş tarihleri şu şekildedir: İstanbul: 1854, İzmir: 1867, Aydın: 1881, Muğla (Menteşe):1871, Bodrum:1878, Köyceğiz:1882, Antalya: 1868, Balıkesir: 1864, Çanakkale: 1912, Bursa: 1867, Mersin: 1871

İlk belediye örgütlenmesi 13 Haziran 1854 yılında İstanbul’da gerçekleşmiştir. İstanbul Belediyesi / şehremanati, Türkiye’de ilk belediye kuruluşu olması açısından önemlidir. Başkanı, Şehremini de Osmanlı Padişahı tarafından atanmaktadır. İlk kurulan belediyenin, merkeze bağlı bir konumu bulunmaktadır.

İstanbul Şehremaneti Batılı anlamda ilk belediye örneğini oluşturması bağlamında Türk belediyecilik tarihi açısından son derece önemlidir. Meclis-i Vala-yı Ahkâm-ı Adliye, örgütün görev ve statüsünü 13 Haziran 1854 tarihli bir nizamname ile düzenlenmiştir. Burada Şehremanetinin Meclis-i Vala’ya bağlı olduğu belirtilmektedir. Merkeze bağlı olarak çalışan böyle bir örgütlenme dönemin idari merkeziyetçilik anlayışından kaynaklanmaktadır. Örgütsel yapısı itibariyle Şehremanetinin başında Bab-ı Ali tarafından seçilen ve padişahın onayı ile atanan, Meclis-i Vala’nın tabii üyesi sıfatıyla Şehremini bulunmaktadır. Şehremaneti Meclisi ise örgütün karar organıdır; Şehremini ve iki yardımcısı ile on beş kişiden oluşmaktadır (Yörükoğlu, 2009: 10-11).

Ayman-Güler, ilk belediyenin ve daha sonra kurulan belediyelerin yabancı sermaye ile ilişkisini kurmakta, belediyelerin daha çok liman kentlerinde kurulduğunu, diğer yerlerde kurulan belediyelerin ise varlığını sürdüremediğini açıklamaktadır. İlk belediye İstanbul’da ama öncelikle yabancı sermayenin mekân tuttuğu Beyoğlu-Galata’da, diğerleri ise yine yabancı sermaye için önemli oldukları ölçüde liman kentlerinde kurulmuştur. Belediye kurumu bu ilişkilerin söz konusu olmadığı yerlerde kurulmamış, kurulduktan sonra da tutmamıştır (Ayman-Güler, 1992: 67). Güler’in bu değerlendirmesinden hareket ettiğimiz zaman Osmanlı’da ilk kurulan belediyeler arasında Milas’ın neden yer aldığı daha iyi anlaşılacaktır. Milas, Osmanlı döneminde zımpara ve demir madenlerinin çıkarıldığı bir yerdir. İmtiyazlı anlaşmalarla bu madenleri çıkaranlar Batılı kapitalist ülkelerdir. Milas’ın karşısında yer alan Beşparmak Dağları üzerinde ve Milas coğrafyasının çeşitli noktalarda çıkarılan bu madenler, havai hatlar ve katırlarla stok sahalarına taşınmakta, buradan da Güllük limanına taşınarak yurt dışına gönderilmektedir. Cumhuriyet döneminde de Milas’tan yurt dışına maden ihracı devam etmiş, bu madenlerin işletmeciliğini Taricalar yapmıştır. 1839 Tanzimat’ın ilanı ve 1856 Islahat Fermanı ile gayr-i Müslim Osmanlı vatandaşları devlet içinde özellikle ticari hayatta oldukça aktif bir rol almaya başladılar. Bunların yanında yabancı devlet vatandaşları da bu işletmeleri ihale ile almak ve hisseleri devretmek haklarına sahip oldular (Yiğit, 2018: 97).

Tablo 1: Osmanlı Döneminde Milas’taki Maden Ocakları, Muğla’da Madencilik-TMMOB Maden Mühendisleri Odası (2018) Muğla

31 Mart 1877 tarihli iki adet haritada, Milas sınırları içindeki zımpara maden ocakları ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir. Milas bölgesindeki madenleri işletenlerin isimleri şu şekildedir: Tuzabat Zımpara Madeni (1910) Milaslı Yasef İvaf; Şeyhköy Zımpara Madeni (1912) Alber Boşova; Şeyhköy zımpara madeni(1913) Osmanlı vatandaşı Yako Tarika - Salamon Tarika - Alber Tarika - Neccar Tarika; Karaoğlan Köyü (1917) demir-zımpara, Alman Alber Kişiker; Sakarkaya Köyü (1918) demir- manganez-simli kurşun-altın-bakır, Alman Alber Kişiker;  Kayabaşı, zımpara (1911) İngiliz Ernest Apot- Albert Rika; Sudere Köyü (1918) Zımpara-demir, Alman Alber Kişiker; Hisarcık (1918) Demir-zımpara, Alman Kişiker; Mersinet (1915) zımpara, Bayrakdaroğlu Lazar. 27 Mayıs 1922 tarihinde imtiyazı Ernest Apot ve Edvar Vetil'e ait olan, İngiliz ‘Apot Zımpara Madenleri Limited Şirketi’ tarafından işletilen Menteşe sancağının Muğla ve Milas kazalarındaki Kayabaşı ve Kozağaç mevkilerindeki zımpara madenlerinde tesis edilecek havai kablo hakkında yazışmalar yapılmıştır (Yiğit, 2018: 108-112).

31 Aralık 1890 tarihinde Ger(e)me köyünde (Ören kazası) çıkarılan kömür madeni ihalesi Hüsameddin ve Manolaki Efendilere verilmiştir. 27 Haziran 1902 tarihli yazı ile Germe (Ören) kazasında Jozer Paskal tarafından bulunan linyit madeninin keşfi için ilgili mahalle gönderilen Orman ve Maadin Nezareti Sermühendisi Mösyö Kolak'ın masraflarının ödenmesi istenmiştir. 8 Şubat 1917 tarihinde İngiltere vatandaşı Ayaminondas ile Ardapulos’a verilmiş olan işletme ruhsatı fesih edilmiştir. 11 Şubat 1917 tarihinde Germe köyünde İngiltere vatandaşı Ayaminondes ile Ardapulos uhdesinde bulunan kömür madeni imtiyazı feshedilmiştir. (Yiğit, 2018: 136-137)

Aydın Vilayeti Menteşe Sancağı ve kazalarında XIX. Yüzyılın son çeyreği ile XX. Yüzyılın ilk çeyreği arasında yoğun bir şekilde maden arama ve çıkarma faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmaları Osmanlı, İngiliz, Alman, Amerika ve Avusturya vatandaşları çoğunlukla yürütmüşlerdir. Bölgede yoğun bir şekilde krom, manganez, demir, zımpara madeni, kömür ve grafit işletilmiştir (Yiğit, 2018: 137).

Muğla madenlerini Amerika, Almanya, İngiltere, Fransa, Hollanda, Avusturya ve İtalya almaktadır. Madenler genellikle karayoluyla Fethiye, Göcek, Gökova, Marmaris ve Güllük iskelelerine getirilmekte, buralardan isimleri belirtilen ülkelere gönderilmektedir (Uykucu, 1968: 37).

19. yüzyıl sonuyla 20. Yüzyıl başlarında Milas, çeşitli madenlerin çıkarıldığı bir madenci şehri kimliğine sahip olmuştur. Milas’ın geniş coğrafyası içinde çıkarılan madenler Güllük limanı üzerinden Avrupa ülkelerine gönderilmiştir. Milas, 21. Yüzyılda da madencilik çalışmalarına ev sahipliği yapmakta ve yoğun şekilde sürdürülen bu çalışmalar, Milas’ın doğasına, topografik yapısına ve ekolojik sistemine büyük zarar verdiğini söyleyebiliriz.

Kaynak: Nevzat Çağlar Tüfekçi’nin “Toplumsal Değişim ve Dönüşüm Sürecinde Kentleşme: Milas Örneği(1960-2022)” isimli Sosyoloji Yüksek Lisans tezinden alınmıştır.