Milas Belediyesi 1870 yılında kurulmuş ve kuruluşundan 68 yıl sonra Milas’ta ilk imar planı uygulaması 1938 yılında yapılmak istenmiştir. Planın uygulamasında zorluklarla karşılaşılmıştır. Bu zorlukların nedeni ise; Milas kent merkezindeki sokakların dar oluşu, çıkmaz sokaklarının varlığı, evlerin yanyana ve bitişik konumda olmalarıdır. Bu durum Akarcalar tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: Bu yüzden 1938’de yapılmış olan imar planının tatbiki pek çok güçlükler göstermektedir (Akarca&Akarca, 1954:15). Uykucu, 1938 yılında yapılan şehir planına göre Milas’ın yerleşme aşamasında olduğunu belirtmektedir. Ancak bu planının uygulanmasında çeşitli güçlükler çıkmış, sokaklar darlıktan kurtarılamamıştır (Uykucu, 1968: 193). Milas’ın ilk imar planının uygulanmak istenildiği dönem CHP’li Belediye Başkanı Nazmi Akdeniz’in dönemidir. Nazmi Akdeniz 1936-1949 yılları arasında belediye başkanlığı yapmıştır. İlk hazırlanan imar planlarının uygulamasında karşılaşılan güçlükler; Konut alanlarıyla ilgili değişiklik projeleri ise çoğunlukla uygulanamamıştır. Planda önerilen yapı adası düzeniyle, yol genişliklerinin, kentin mekânsal oluşumuna uygun olmayışı ve uygulanması durumunda belediyeye büyük mali yük getirecek nitelikte olması, planın uygulanamamasının başlıca nedenleridir (Yurt Ansiklopedisi, s.5922).

Milas kent merkezi, 20. yüzyılın ortalarına kadar, tarihsel yerleşim konumunu, dokusunu ve özelliklerini büyük ölçüde korumuştur. Cumhuriyet Dönemi'nde kentin sosyo-ekonomik olarak gelişiminde etkili olan unsur; 1958 yılında Milas-İzmir karayolunun açılmaya başlanması olmuştur. Bu yolun açılmasıyla Milas’ın İzmir, İstanbul gibi metropol kentlerle olan bağı sağlanmış ve kentin mekânsal ölçekte gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Milas-İzmir ve Milas-Bodrum karayolu birbirine bağlantılı olarak Milas’ın içinden geçtiğinden; kentin büyümesi önce güneye doğru olmuş, yolun yarattığı ekonomik gelişme nüfusun artışına neden olunca, kentin büyümesi bu sefer ovanın bulunduğu kuzeye doğru yönelmiştir.  İç göçler, Milas’ta gecekondu olgusunu yaratmıştır.

Tarım dışı kesimlerin gelişmesine koşut olarak, 1965'ten sonra hızlanan iç göçün ürünü olan bu yeni yerleşmeler, Hacı İlyas, Gümüşlük ve Burgaz Mahallelerinin Batı yamaçlarında kurulmuş, genellikle gecekondu bölgesi niteliği taşıyan yerleşmelerdir. Cumhuriyet Caddesi, İzmir-Bodrum karayolunun geçmesiyle kentin gelişme yönünün güneye kayması üzerine, 1968'de açılmıştır. Açılışından sonra, merkez işlevleri hızla Cumhuriyet Caddesi'nde toplanmaya başlamıştır (Yurt Ansiklopedisi, s. 5952).

Milas’ın imar planlarının sıralaması şu şekildedir: 1938, 1961(1963), 1976(İlk Koruma kararı), 1978, 1983, 1985(Koruma)(1986), 1990, 1992(Koruma), 2006, 2009(Çevre Düzeni), 2010(Bölge) yıllarında yapılmıştır. ODTÜ Mimarlık Fakültesinin 2011-2012 Milas çalışmasında, imar planlarının sıralanmasında 1963 yerine 1961, 1986 yerine 1985 yılları yer almaktadır. 

1963 yılında yapılan imar planıyla getirilen konut alanlarıyla sosyal ve teknik altyapı yetersiz kaldığı için 1978’de hazırlanan 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planıyla bu eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır. Eksikliklerin giderilmesinde bu plan da yeterli olamayınca, 1983 yılında yeni bir imar planı yapılarak uygulamaya konulmuştur. 1983 imar planı da kentin fiziksel mekândaki gelişiminin ve büyümesinin gerisinde kalınca, 1986 yılında revizyon imar planı hazırlanarak yürürlüğe girmesi sağlanmıştır. 1986 revizyon imar planına göre, kent kuzeye ve güneye doğru bir gelişim göstermiş ve hem konut hem de donatı alanları arttırılmıştır (Dokuz Eylül Üniversitesi ŞBPB Milas Analitik Etüd Çalışması, 1991: 147).

1990 yılında Revizyon imar planı, 2009 yılında Aydın-Denizli-Muğla 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı, 2010 yılında GEKA TR 32 Bölge Planı hazırlanmıştır. 2009 yılında 1/100.000 ölçekli olarak hazırlanan Çevre Düzeni Planı 2025 yılını hedefleyerek, kentin büyüme doğrultusu, koruma alanları, tarımsal faaliyet bölgeleri, ekolojik ve orman alanları belirlenmiştir.

Başlıca geçim kaynakları; zeytincilik, pamuk ve susam yetiştiriciliği, balıkçılık ve hayvancılık görülmektedir. Sanayi sektöründe ise en önemli payı termik santrallar ve organize sanayi bölgesi oluşturmaktadır. Ayrıca Milas ilçesi(..) sahilleriyle deniz turizmi, ilçe merkezindeki yoğun tarihi doku ile de kültür turizmi potansiyeline sahip bulunmaktadır (ODTÜ Mimarlık Fakültesi, 2011-2012:55).

Ayrıca planda, 2025 planı doğrultusunda, ilçenin plan döneminde; sanayi, turizm ve tarım sektörlerinin birlikte gelişeceği bir kimliğe sahip olacağı ve bir kentsel çekim merkezi olmaya devam edeceği belirtilmiş; yeni yerleşim alanlarının ise 2025 planında kuzeye doğru yönlendiğinin görüldüğü belirtilerek, kentin kuzey-batı doğrultusunda büyümesi öngörülmüştür (age, s: 56).

Yine aynı çalışmada, Güney Ege Kalkınma Ajansının 2010 yılında hazırladığı Aydın-Denizli-Muğla illerini kapsayan “TR 32 Düzey 2 Bölgesi 2010-2013 Bölge Planı” içindeki “Ulaşım Altyapısının Geliştirilmesi” şemasında; Milas-Bodrum, Milas-Didim ile Milas-Karpuzlu yolunun geliştirilmesi öngörülmüştür. Ayrıca Denizli-Aydın-Çine-Yatağan Demiryolu ile Güllük Limanı Demiryolu entegrasyonunun sağlanmasında Milas’ın bağlayıcı bir konumda olacağı ifade edilmiştir. Kentin gelişmesinin ise kuzey yönüne doğru olduğu belirtilmiştir.

Milas’ın kent merkezinde bulunan arkeolojik SİT bölgeleri için Koruma Amaçlı İmar Planları; 1976, 1985, 1992 ve 2006 (1/1000 ölçekli) yıllarında hazırlanmıştır. Bu planlardaki eksiklik ve aksaklıkların giderilmesi ve onamadan sonraki süreçte yapılmış olan tesciller / sit sınırlarındaki değişiklikler / koruma mevzuatındaki değişiklikler vb. nedeniyle hazırlanan 1/5000 ve 1/1000 Ölçeli Revizyon Koruma Amaçlı İmar Planı’nın onama süreci de devam etmektedir.

Milas için ilk koruma kararları, Kültür Bakanlığı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 13.11.1976 tarihinde alınmıştır. Kurulun bu kararıyla Milas’taki korunması gereken eski eserlerin listesi hazırlanmıştır. Bu listede, 44 arkeolojik ve sivil mimarlık örneği eserlerin tescili yapılmıştır. İlk arkeolojik sit alanı belirlenmiştir. 1976 yılında belirlenen 1. Derece Arkeolojik sit alanının Uzunyuva kazı alanı dışında kalan bölümü, kentsel sit ve 3. Dereceden arkeolojik sit alanına dönüştürülmüş, Uzunyuva ve çevresi ise 1. Dereceden Arkeolojik sit alanı olarak kalmıştır. 26.06.1992 tarihinde 1. Derece Arkeolojik sit alanının, İller Bankası tarafından hazırlanan koruma amaçlı imar planına işlendiği şekilde genişletilmesi uygun bulunmuştur. 2006 yılında ise Baltalı Kapı, Gümüşkesen Mezar Anıtı ve Yahudi Mezarlığı, Belediye Meydanı ve Arasta ile Tabakhane Caddesi ve çevresinin 1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı hazırlanmıştır. (ODTÜ Mimarlık Fakültesi, 2011-2012 Milas Çalışması)

1980 yılının başlarına kadar Milas kent merkezinin Doğu çıkışındaki son evi, Atatürk Bulvarı üzerindeki Madam Murat Evi olarak bilinen tarihi evdir. Bulvarın şehir parkının önünden bu eve kadar olan bölümü, akşamları trafiğe kapatılarak, halkın gezdiği yoldur ve halk arasında “Süsyolu” olarak anılmaktadır. Süsyolu denilmesinin nedeni ise Milaslılar’ın en güzel giysilerini giyerek akşamları orada gezintiye çıkmalarıdır. Madam Murat evinden sonra; 1963’de hizmete giren Milas Orman İşletme (Kaynak: Milas Orman İşletme Müdürlüğü),  1967-1968 eğitim-öğretim yılında hizmete giren Lise (Kaynak: Milas Cumhuriyet Anadolu Lisesi) ve 1968 yılında hizmete giren Meteoroloji binaları bulunuyordu. “Meteoroloji hizmet binası lojman yapımı için 26 liraya 5 dönüm arsa satın alınmıştır. İnşaatlara 1967 yılında başlanmış ve 1968 yılında bitirilmiştir. Milas Meteoroloji istasyonunun ilk müdürü eşim Taner Akdeniz olmuş ve bu görevi aralıksız 27 yıl sürdürmüştür” (Günay Akdeniz anlatımı, 12.10.2022).

Lisenin bahçesine ikinci bina 1972 yılında yapılmıştır. Madam Murat’ın Evinden sonrası zeytinlik, tütün tarlası ve üzüm bağlarıydı. “Atatürk Bulvarı’nın Milas Parkının önünden başlayıp Madam Murat’ın Evine kadar olan bölümü, yaz akşamlarında trafiğe kapatılıp Milaslıların volta atmasına tanık olunduğu için Süsyolu olarak isimlendirilirdi.  O yıllarda Madam Murat’ın evinden sonra yapılaşma pek olmadığı için Lise ve Meteoroloji kasabaya o kadar uzaktı ki…” (Kunduracıoğlu, 2022: 55-56)

1980 yılından itibaren Atatürk Bulvarında apartman türü çok katlı yapıların inşasına başlanmıştır. Kent merkezinde çok katlı binalar için arsa üretimi yetersiz olduğundan, çok katlı yapıların inşaatına ova bağlantılı olan Cumhuriyet Mahallesinde devam edilmiştir. Konut ihtiyacının artması üzerine 1994 yılından sonra Milas Ovası Balavca Deresi sınır olmak üzere imara açılmıştır. Milas Ovasının fay hattı üzerinde olması ve tarımsal niteliği nedeniyle ovanın imara açılması kararı 1999 yılında iptal edilmiştir (MSGSÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, 2009-2010: 105).

Milas’ın imar planlarının hazırlanmasında belirleyici olan, kentsel gelişimi etkileyen dinamikler ise kronolojik olarak şöyle sıralanmaktadır: 

1-1924 yılında gerçekleşen Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi sonucundaki nüfus artışı,

2-1950’li yıllarda kentte, ovaya doğru yerleşimin başlaması,

3-1951-1952 yıllarında Bulgaristan’dan gelen göçmenler (Gümüşlük Mahallesine yerleştirilmiş ve onlar için Göçmen Konutları yaptırılmıştır),

4-1960’ların sonlarında yapılmaya başlanılan yollar (Gümüşkesen ve Nazmi Akdeniz Caddelerin açılması),

5-1970 Etibank maden ocakları (çalışmak için gelenler, Emek ve Aydınlıklevler mahallelerinin ilk yerleşenleri olmuşlar, kent Sodra Dağının eteklerine doğru yönelmeye başlamış),

6-1980’li yıllarda Bodrum’da turizmin gelişmeye başlaması (istihdam alanlarının oluşması ve Bodrum’da yaşamın pahalı oluşu Milas’a göçleri başlatmıştır), Bu yıllarda açılan termik santraller (Kent ve çevresinde işgücü ihtiyacı artmış, kente göçler devam etmiş. Bu göçler merkez dışındaki mahallelerin gelişimlerini arttırmış, kentin kuzeyi ile batısında ciddi büyümelere neden olmuştur),

7- 1980’li yıllarda Atatürk Bulvarının iki yanında 5 katlı apartmanların yapılması,

8-1990’lı yıllarda, Milas Ovasının imara açılması ve kat artışları kararı alınması,

9-1995’te açılan Milas Meslek Yüksek Okulu,

10-1997 yılında açılan Milas-Bodrum Havalimanı (MSGÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, 2009-2010: 106).

İmar planlarında; bölgesel arazi kullanım kararları 1/25.000 ölçekte, ada ve parsel bazında oluşturulan arazi kullanımları 1/5000 ölçekte, bina bazında oluşturulan arazi kullanım yapılaşma vb. kurallar ise 1/1000 ölçekte gerçekleşmektedir. 

Milas Birinci Derece deprem bölgesinde yer almaktadır. Fay hatları Milas ovasından geçmektedir. Milas ovası alüvyonlu topraklardan oluşmaktadır. _Deprem riskinin en fazla yaşandığı yerler, alüvyonlu toprakların olduğu bölgelerdir. Milas ovasında aynı zamanda sıvılaşma tehlikesi de bulunmaktadır. Milas Ovasının, ovadan geçen Balavca Deresi ile Çevreyolu arasında kalan bölümü, önceden var olan yapılaşmalar nedeniyle 1994 yılında imara açılmış, 19.4.1999 tarihinde yapılan yerel seçimden sonra bu karar iptal edilmiştir. Cumhuriyet Mahallesinin tümü, Hayıtlı Mahallesinin Bahçelievler semti ile Hacı Abdi Mahallesinin bir bölümü; kent merkezinden itibaren Çevreyolu boyunca Milas Ovasının başlangıcını oluşturan bölümde yer almaktadır.  

Milas’ın yatay büyümesi; 1965 ile 1970 yılları arasında Burgaz Mahallesinin eski Belediye mezbahası ve Labranda şişeleme su fabrikası yönünde açılan Nazmi Akdeniz (1968), şimdiki Gümüşlük Mahallesinin içinde Gümüşkesen anıtına doğru giden Gümüşkesen(1968) ve İsmetpaşa Mahallesinde Sodra’nın eteğindeki Bademlik Caddelerinin(1966) açılmasıyla başlamıştır.

Bu tarihlerde Sodra Dağının eteklerinde gecekondu türü yapılaşmalar henüz bulunmamaktadır. Şehrin Doğu yönünde gelişmesi (Emek Mahallesi) 1980’den başlamış, 1990’lardan sonra ivme kazanmıştır. 1984 yılında yapımına başlanan 813 konutluk Akkent toplu konut alanı ise Milas’ın İzmir yönünde gelişiminde etkili bir rol oynamıştır.

Kent makroformunun gelişimi incelendiğinde; dönemsel olarak Milas kent merkezinin uzunlamasına ve genişlemesine büyümesi en iyi şekilde görülecektir. 1959 ve 1960’larda Milas henüz göç alan bir şehir değildir. Nüfus artış hızı da düşüktür. 1960’ların başında Milas’ın nüfusu 11.700’dür. Bu tarihlerde Milas’ın yerleşim alanı eski kent dokusunun hakim olduğu yerlerdir. Henüz ovaya doğru bir büyüme ve çok katlı yapılaşmalar yoktur. Milas’ın merkez mahalleleri; Hisarbaşı-Hoca Bedrettin, Hacı İlyas, Hayıtlı-Ahmetçavuş, Şevketiye, Hacı Abdi, Burgaz, Firuzpaşa-Gazipaşa mahallelerinden oluşmaktadır. Hayıtlı, Hacı Abdi, Şevketiye mahallelerinin ovaya doğru genişlemesi henüz başlamamıştır. Yapılaşma, geleneksel yapı tekniğine ve mimariye göre inşa edilen çoğunlukla iki katlı evlerden oluşmaktadır.

1972 yılında şehrin geldiği gelişim noktasına baktığımızda; şehrin merkezindeki mahallelerin çevrelerinde büyüme ve genişlemelerin olduğunu görüyoruz. Kentin nüfusu bu yıllarda 17.000 civarındadır. Büyümenin olduğu mahalleler; Hayıtlı, Şevketiye, Hacı Abdi ve Hacı İlyas Mahalleleridir. Bu mahallelerde görülen genişlemeler henüz büyük ölçekli değildir. Bu kısmi büyümenin nedeni ise 1958 yılından sonra Milas-Söke karayolunun açılmasıyla gerek tarım gerekse tarım dışı faaliyetlerde çalışmak için gelenlerin Milas’a yerleşmeleridir. 

Milas’ın 2007 yerleşim şekline baktığımızda, kentin Doğu-Batı doğrultusunda ve genişlemesine büyüdüğünü görüyoruz. Bu tarihte Milas’ın nüfusu, 48.000 dolayındadır. İç ve dış göçlerin artmasıyla İmar Planlarında yapılan değişikliklerle konut ihtiyacı/yapı stoku karşılanmaya çalışılmıştır. Kentin hızlı nüfus artışıyla birlikte mevcut mahalleler bölünerek yeni mahalleler kurulmuştur.  Burgaz Mahallesinden ayrılan mahalleler; Aydınlıkevler (1984), Güneş (1989), Gümüşlük (1999). Ahmet Çavuş-Hayıtlı Mahallesinden ayrılarak kurulan Cumhuriyet (1991). İsmetpaşa Mahallesi 1974 yılında, Hacı İlyas Mahallesinden ayrılarak kurulmuştur. Emek Mahallesi ise Birinci Küçük Sanayi Sitesini de içine alacak şekilde 1990 yılında kurulmuştur.

Tablo 70: Milas’taki Mahallelerinin Kuruluş Yılları

Kaynak: MSGSÜ ŞBPB Lisans–3 Atölyesinde hazırlanmıştır

Milas, Belediyenin kurulduğu 1870 yılından 2022 yılına kadar geçen 152 yıllık süreçte, toplumsal değişim, gelişim ve dönüşüm sürecinde önemli bir büyüme kaydetmiştir. Milas’ın makroformundaki büyümeyi üç dönem halinde incelemek mümkün olabilir diye düşünüyoruz. Gelişme ve büyümeyi sağlayan etkenler doğrultusunda bu dönemleri şöyle betimlemek mümkün olabilir: i) 1960 öncesi dönem, ii) 1960-1995 arası dönem ve iii) 1995 sonrası dönem. Birinci dönem, nüfus artış hızının çok düşük olduğu, kendi halinde ve içe kapalı bir Anadolu kasabası hali. İkinci dönem, Milas-Söke karayolunun açılması ve Etibank Boksit İşletmesinin faaliyete geçmesiyle il dışı göçlerin başlaması, küçük sanayi sitelerinin faaliyete geçmesi, Termik santrallerin faaliyete geçmesi. Bodrum’daki turizm hareketine bağlı olarak Milas’a yerleşmelerin olması. Üçüncü dönem ise ilçenin kıyı şeridinde turizm yatırımlarının başlaması, yazlık sitelerin artması, 1990’larda tütün ve pamuk ekiminin kısıtlanması üzerine kırsal alandan kente göçler vd.

Kaynak: Nevzat Çağlar Tüfekçi tarafından hazırlanan “Toplumsal Değişim ve Dönüşüm Sürecinde Kentleşme: Milas Örneği (1960-2022)” isimli Sosyoloji Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır